Relevante kennis en publicaties

Hoe gaat het met mensen en met de samenleving als geheel en welke (beleids-)keuzes zou het kabinet moeten maken als we streven naar brede welvaart voor Nederland en de Nederlanders? In april 2023 adviseerde het SCP in de begrotingsplannen oog te hebben voor sociaal-maatschappelijke aspecten. Financiële keuzes hebben namelijk sociaal-maatschappelijke consequenties, bijvoorbeeld voor sociale cohesie, structurele ongelijkheid en de ondersteuning van kwetsbare groepen. 

Het SCP volgt gedurende lange tijd hoe burgers naar maatschappelijke vraagstukken kijken. Waar maken ze zich zorgen over? Waar zijn ze trots op? En hoe kijken ze naar de rol van de overheid en andere instituties? De meest recente editie liet zien dat in het najaar van 2022 de negatieve stemming in Nederland verder verslechterde. Bijna twee derde van de Nederlanders vindt dat het de verkeerde kant opgaat met het land en 60% was niet tevreden met de politiek in Den Haag (was 49%). Daar staat tegenover dat 85% van de Nederlanders nog steeds tevreden is over hun eigen leven.

Wat verwachten burgers van de overheid, bedrijven en van zichzelf en anderen als het om de aanpak van maatschappelijke opgaven gaat? Voor de thema’s duurzaamheid, bestaanszekerheid, informele zorg, gezond leven en leven lang ontwikkelen is nagegaan hoe (groepen) burgers denken dat verantwoordelijkheden verdeeld zijn. En hoe ze denken dat ze verdeeld zouden moeten zijn. 

Kwesties voor het kiezen 2021 heeft voor vijf beleidsdossier empirisch wetenschappelijk onderzoek naast (de grote lijnen van) de partijprogramma’s gelegd. Dit laat zien waar aanknopingspunten liggen voor kansrijk beleid. Het rapport werkt vijf dossiers nader uit:

1. kansengelijkheid in het onderwijs;
2. armoede;
3. de arbeidsmarktpositie van mensen met een migratieachtergrond;
4. langer thuis wonen door ouderen;
5. woningverduurzaming. 

In een van de hoofdstukken van de SCO brachten we in kaart op welke manieren mensen in de samenleving participeren. Zie hiervoor hoofdstuk 2 van Notities Sociale en Culturele Ontwikkelingen. 

Hoe denken burgers over klimaatverandering en klimaatbeleid? En welke kansen en barrières zijn er waar het de rol van burgers bij de verduurzaming betreft? Hier vindt u een overzicht van ons onderzoek: Klimaatbeleid en de samenleving. In Hoofdstuk 4 van Notities Sociale en Culturele Ontwikkelingen staan de meest recente cijfers over opvattingen van burgers. 
 

De wereld van werk verandert onder invloed van technologische en demografische verschuivingen. Wat doet dit met de kwaliteit van werk en de mate waarin mensen voor anderen kunnen zorgen en zich kunnen ontwikkelen? En wat kunnen de overheid en werkgevers doen om de kwaliteit van werk te beschermen en verbeteren? Deze serie biedt onder andere aanknopingspunten om betaald werk beter combineerbaar te maken met de zorg voor kinderen, mantelzorg en een leven lang ontwikkelen. Dit is relevant in het licht van het grotere beroep dat er de komende jaren thuis en op het werk op burgers gedaan zal worden. 

Ruim een op de tien ouders heeft te maken met een stapeling van zorgen of problemen. Deze ouders hebben bijvoorbeeld niet alleen zorgen over de opvoeding of ontwikkeling van hun kinderen, maar hebben ook geldzorgen of zitten in een sociaal isolement. Dit pleit voor domeinoverstijgend werken, realistische verwachtingen over ‘zelf- en samenredzaamheid’ en aandacht voor het versterken van hulpbronnen.

Het SCP analyseerde samen met het CPB de voorgenomen stelselherziening van de kinderopvang en constateerde dat (bijna) gratis kinderopvang voor werkende ouders er nauwelijks toe leidt dat ouders meer gaan werken. Bovendien is de kans groot dat dit beleidsvoornemen een ongunstig effect heeft op de kwaliteit, betaalbaarheid en toegankelijkheid van kinderopvang. De planbureaus pleiten ervoor om het kinderopvangstelsel zo in te richten dat dit de ontwikkeling van kinderen en kansengelijkheid versterkt. Dit kan onder andere door de arbeidseis los te laten. 

De krapte op de arbeidsmarkt is zichtbaar en voelbaar. Er is een tekort aan leraren, een tekort aan medewerkers in de kinderopvang, de zorg, techniek, ICT, enzovoort. Hoewel deze tekorten op de korte termijn wat af kunnen nemen, blijven zij naar verwachting op de langere termijn voelbaar. We signaleren dat het huidige beleid op een aantal punten aanvulling of nadere uitwerking behoeft. En bespreken een aantal kansrijke handelingsperspectieven die momenteel onderbelicht zijn. 

Een recente studie naar deeltijdwerk laat zien waarom vrouwen in Nederland zo vaak in deeltijd werken. En waarom het lastig is dit met beleid te veranderen. 

Dit onderzoek naar de Participatiewet  onderstreept de noodzaak om deze wet fundamenteel te herzien. Door een stapeling van problemen kunnen bijstandsgerechtigden vaak minder actief meedoen in de samenleving en voelen zij zich vaker eenzaam. De nieuwe Participatiewet zou zich volgens het SCP niet alleen moeten richten op werk en inkomen, zoals nu het geval is, maar beter moeten aansluiten op het leven van mensen met een bijstandsuitkering en hun problematiek. 

Zie ook een eerdere evaluatie van de Participatiewet uit 2019: Eindevaluatie van de Participatiewet.

Ondanks de krappe arbeidsmarkt hebben mensen met een arbeidsbeperking nog altijd een relatief kleine kans op werk. Dit onderzoek laat zien dat in 2021/22, net als in eerdere jaren, minder dan één op de vijf werkgevers mensen met een arbeidsbeperking in dienst had. Het aandeel werkgevers dat zich niet verantwoordelijk voelt om deze groep aan te nemen, nam zelfs licht toe: van 23 naar 29 procent. Het onderzoek laat ook zien welke maatregelen volgens werkgevers nodig zijn om mensen met een arbeidsbeperking meer kansen op de arbeidsmarkt te geven. 

In het politieke en maatschappelijke debat gaat het vaak over verschillen in inkomen, vermogen of opleiding. Maar ongelijkheid betreft ook de verdeling van andere hulpbronnen: sociaal, cultureel en persoonskapitaal. Het hebben van een netwerk dat steun biedt of je verder helpt; kunnen voldoen aan wat de moderne maatschappij van iemand vraagt (computergebruik of de Engelse taal spreken); niet alleen fysiek gezond zijn, maar ook mentaal; en hoe je eruitziet: het zijn allemaal elementen die bepalend zijn voor posities in de samenleving, en die de kansen van mensen kunnen vergroten of beperken. 

Eén op de zes volwassenen in Nederland heeft te maken met een stapeling van problemen en bevindt zich hierdoor vaak in een kwetsbare situatie. Het is belangrijk dat de overheid zich realiseert dat deze groep vaak over relatief weinig hulpbronnen beschikt, zoals financiële middelen, opleiding, gezondheid, veerkracht en eigen regie. Dit rapport schetst de leefsituatie van deze groep en biedt handvatten voor ondersteuning. 

 

Welke lessen biedt onderzoek voor het beleid van inburgering en opvangbeleid? In een gezamenlijke publicatie met het WODC en RIVM, wijst het SCP op de risico’s van het lokaal beleggen van het inburgeringsbeleid. En stelt dat ingezet moet worden op een kort en actief opvangbeleid, tijdige signalering van gezondheidsproblemen en toegankelijk onderwijs voor een goede integratie van statushouders.

Beelden en opvattingen van burgers over asiel en migratie komen regelmatig aan bod in het Continu Onderzoek Burgerperspectieven (COB). De meest recente publicatie is Burgerperspectieven 2023 bericht 1. De volgende editie verschijnt begin september. 

Het rapport Gevestigd, maar niet thuis geeft een beknopt overzicht van de sociaaleconomische positie en culturele en politieke opvattingen (zoals ervaren representatie en institutioneel vertrouwen) van mensen met een migratieachtergrond.
 

In januari 2023 zijn het minimumloon en de daaraan gekoppelde uitkeringen verhoogd. Werkt dit door in de gezondheid en welzijn van mensen? Hoewel de financiële maatregel van het kabinet het aantal mensen dat in armoede raakte verminderden, blijkt uit een prognose dat dit in ieder geval de komende vier jaar geen verbetering in gezondheid of welzijn oplevert. Beleid gericht op gezondheid en welzijn is kansrijker als het breder is dan alleen financieel of als het gericht is op risicogroepen. 

Armoede is niet alleen een kwestie van een tekort aan geld, maar manifesteert zich ook in bijvoorbeeld sociale uitsluiting, kansenongelijkheid, onzekerheid en wantrouwen jegens andere mensen en instituties. Daarom werkt het SCP samen met het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting (Nibud) aan één centrale maatstaf voor beleid en samenleving als het gaat om armoede. 
 

Hoofdstuk 5 van Notities Sociale en Culturele Ontwikkelingen beschrijft en duidt democratische opvattingen, politiek vertrouwen en ervaren legitimiteit van het beleid.

Politici en bestuurders hebben veronderstellingen over wat mensen willen, kunnen en hoe ze zich gedragen. Vaak zijn zij zich niet bewust dat de mensbeelden waar ze vanuit gaan bij het maken van beleidskeuzes te gesimplificeerd, te optimistisch of te somber zijn. De toeslagenaffaire heeft laten zien dat dit ertoe kan leiden dat mensen tussen wal en schip terechtkomen of tekort worden gedaan. Dit essay zet kennis over mensbeelden op een rij en biedt handvatten om met realistischer mensbeelden te komen tot beleid(splannen) die recht doen aan de pluriformiteit van de Nederlandse samenleving.
 

Veel Nederlanders zijn somber over de kant die het opgaat met ons land. Inwoners van plattelandsgemeenten buiten de Randstad hebben gemiddeld meer maatschappelijk onbehagen dan inwoners van steden zowel binnen als buiten de Randstad. Maar wie iemand is en wat iemand vindt, is belangrijker dan waar iemand woont. Het SCP adviseert dan ook dat de overheid zich richt op de onderliggende problemen en zorgen van Nederlanders en concrete oplossingen bieden. 

 

Om burgers meer zeggenschap te geven over ingrijpende maatschappelijke kwesties, wordt steeds vaker ingezet op burgerfora. Zo was het demissionaire kabinet van plan om een burgerforum te organiseren over klimaat-en energiebeleid. Over de meerwaarde van burgerfora wordt verschillend gedacht. Een perspectief dat in die politiek maatschappelijke discussie onderbelicht blijft, is dat van burgers zelf. Vinden zij het een goed idee of juist niet? En welke voordelen of bezwaren zien ze? Deze notitie geeft een aantal aandachtspunten mee die vanuit dat burgerperspectief van belang zijn bij het organiseren ervan.
 

Dit onderzoek geeft een representatiever en genuanceerder beeld van de bevolkingswensen en -zorgen met betrekking tot de Europese Unie.