De stand van vrijheid, 75 jaar na de bevrijding
Vrijheid is nooit af. Ook 75 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn we nog steeds zoekende naar een evenwicht tussen individuele vrijheid en het maatschappelijk belang. Tussen jezelf kunnen zijn en rekening houden met de ander. Die zoektocht is nu actueler dan ooit, nu er van ons gevraagd wordt dat we verantwoordelijkheid nemen om voor elkaar te zorgen. In de vandaag verschenen bundel De stand van vrijheid. Vrijheid in Nederland 75 jaar na de bevrijding wordt verkend hoe de Nederlandse bevolking vrijheid beleeft en hoe men er in de dagelijkse praktijk vorm aan geeft.
De bundel, een gezamenlijke uitgave van het Nationaal Comité 4 en 5 mei en het Sociaal en Cultureel Planbureau, heeft ook expliciet oog voor mogelijke spanningsvelden of dilemma’s in het heden en de nabije toekomst. Want wat betekent vrijheid in het hedendaagse Nederland, 75 jaar na de bevrijding?
Gevoel van verbondenheid door vrijheden
Een overgrote meerderheid van de Nederlanders voelt zich verbonden met Nederland vanwege vrijheden als de vrije meningsuiting en de vrijheid van religie, maar ook vanwege de garanties op mensenrechten en de verboden op bijvoorbeeld ongelijke behandeling en discriminatie. Zowel ouderen als jongeren blijken veel tradities, zoals de Dodenherdenking en viering van de Bevrijding, belangrijk te vinden. Ook behoort vrijheid tot de kern van wat Nederlanders onder hun identiteit verstaan. Men associeert vrijheid vooral met persoonlijke autonomie.
Maar er is ook onzekerheid. Onzekerheid die voortkomt uit het besef dat de vrijheid die we in Nederland genieten niet op zichzelf staat, maar samenhangt met allerlei moeilijk te voorspellen en te beïnvloeden (internationale) ontwikkelingen. De veranderende verhoudingen beïnvloeden hoe we onze eigen en elkaars vrijheid ervaren.
Vier spanningsvelden
1. Persoonlijke autonomie versus vrijheid in gebondenheid
De meerderheid van de Nederlanders vindt individuele vrijheid, zoals de vrijheid van meningsuiting een groot goed. Tegelijkertijd worstelen Nederlanders met het spanningsveld dat daarbij hoort: hoe verbinding aan te gaan zonder op persoonlijke vrijheid in te leveren? Hoe persoonlijke vrijheid te genieten, maar wel met oog voor het collectief belang? Waar precies markeren mensen de grenzen van hun vrijheid?
2. De (on)vanzelfsprekendheid van vrijheid
Nu de Tweede Wereldoorlog 75 jaar geleden is, zijn er steeds meer Nederlanders die geboren zijn in vrijheid; voor wie vrijwaring van oorlog een gegeven is. Hoe kunnen we in zo groot mogelijke vrijheid leven en tegelijk de waarde ervan – en de inzet die daarvoor vereist is – blijven zien?
3. Vrijheid in diversiteit
Nederlanders zijn trots op de vrijheid die ze in Nederland genieten. Maar in de praktijk kan de vrijheid van de een flink schuren met de sociale normen of vooroordelen van de ander. Heeft iedereen het wel over hetzelfde als ze het over vrijheid hebben?
4. Vrijheid in de informatiesamenleving
Wat zijn de gevolgen van technologische ontwikkelingen en veiligheidsmaatregelen voor de interpretatie en beleving van vrijheid? Privacy, oftewel het recht om vrij te zijn van bemoeienis en surveillance door anderen, vormt een belangrijke waarde in onze samenleving. Maar het recht op deze specifieke vorm van vrijheid staat toenemend onder druk. Niet alleen door snelle technologische ontwikkelingen. Ook omdat er in het belang van veiligheid maatregelen worden genomen die de privacy raken. Hoe verhouden deze beide grootheden zich eigenlijk tot elkaar?
Vrijheid in tijden van de coronacrisis
Bij de totstandkoming van deze bundel was nog geen sprake van de coronacrisis. De inhoud van de bundel is daarmee niet minder relevant: het zet 75 jaar vrijheid in een nog breder perspectief. En ook nu blijkt weer hoe actueel vrijheid is. Het coronavirus en de nog onvoorspelbare persoonlijke en maatschappelijke gevolgen daarvan leiden tot scherp gevoelde nieuwe onzekerheden die voor een deel voortkomen uit bovengenoemde spanningsvelden rond vrijheid in Nederland. Tegelijk biedt de coronacrisis helder zicht op het fundament waarop de vrijheid in Nederland rust: de democratische rechtsstaat. Die bepaalt de kaders waarbinnen de maatregelen genomen worden en moet garanderen dat de inperking van vrijheden op redelijke termijn weer ongedaan wordt gemaakt. Dit fundament van vrijheid is iets om in dankbaarheid bij stil te staan, maar ook om kritisch te volgen: ook – of misschien juist – in tijden van crisis behoren democratisch debat en democratische controle onze vrijheid te waarborgen. Nu, 75 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog, hebben we de vrijheid om elkaar bij te staan, een luisterend oor te bieden en met een kritisch oog de kaders van de democratische rechtsstaat te bewaken.
Over de bundel
De gezamenlijke bundel is tot stand gekomen door dataverzamelingen te analyseren en de inzichten die dit oplevert te combineren. Vanuit het Nationaal Comité is gebruikgemaakt van het Nationaal Vrijheidsonderzoek. Deze enquête over herdenken en vrijheid wordt sinds 2002 jaarlijks afgenomen onder een representatieve steekproef van de Nederlandse bevolking. Vanuit het Sociaal en Cultureel Planbureau is gewerkt met gegevens uit het langlopende onderzoek Culturele Veranderingen, het Continu Onderzoek Burgerperspectieven dat sinds 2008 elk kwartaal de mening van burgers in kaart brengt en het onderzoek Denkend aan Nederland uit 2019.