SCP: Vertrouwen in de overheid mede afhankelijk van de vraag of Nederland op een sociale en rechtvaardige manier uit deze crisis komt
Grote maatschappelijke problemen als ongelijke kansen in het onderwijs, tekortkomingen in ondersteuning vanuit het sociaal domein en de kwetsbare positie van een aantal groepen op de arbeidsmarkt zijn in de crisis verder versterkt. Zodra meer mensen gevaccineerd zijn en de druk op de zorg afneemt, kan de samenleving weer stapsgewijs worden geopend. Met dit vooruitzicht adviseert het SCP nu zowel schade tegen te gaan via korte-termijncrisisbeleid (bijvoorbeeld steun aan ondernemers), als zich ook te richten op mensen die zich sociaal en maatschappelijk geconfronteerd zien met steeds grotere problemen. Het SCP pleit ervoor om verder te kijken dan de crisis en crisisbeleid te verbinden aan langere-termijnherstelbeleid. Het planbureau komt daarnaast met een aantal concrete voorstellen om problemen aan te pakken.
De effecten van de crisis stapelen het meest voor mensen met een lage sociaal economische positie: Het aantal besmettingen is hoger en gezondheidsproblemen komen vaker voor. Daarnaast behoren mensen met lage inkomens en minder opleiding vaker tot kwetsbare groepen op de arbeidsmarkt. Ook tijdens deze crisis blijkt dat het vooral deze groepen te zijn die relatief vaak hun werk verliezen en een beroep moeten doen op de sociale zekerheid. Onder hen zijn relatief veel jongvolwassenen, mensen met een niet-westerse migratieachtergrond en mensen met een arbeidsbeperking. Daarbij valt op dat kinderen van ouders met een lage sociaaleconomische status en kinderen op scholen in buurten met veel mensen van niet-westerse herkomst, het hoogste risico lopen op leerachterstanden als gevolg van de scholensluiting.
Onderwijs: kansen ten goede keren
Al voor de coronacrisis kampte het onderwijs met een aantal serieuze problemen. Er zijn zorgen over de kwaliteit van het onderwijs, de socialiserende functie van het onderwijs staat onder druk, de kansenongelijkheid is toegenomen en er is sprake van een lerarentekort. Meer kansenongelijkheid kan worden voorkomen door extra inzet op de basisvakken en de eindtoets. Ook brede brugklassen en een verlengde brugperiode kunnen uitkomst bieden tegen kansenongelijkheid. Er is dan meer tijd om een passend niveau vast te kunnen stellen en opgelopen leerachterstand in te lopen. Door leerlingen met verschillende schoolniveaus samen les te geven wordt meer recht gedaan aan de socialiserende functie van het onderwijs. Zo ontmoeten en leren verschillende leerlingen van en met elkaar.
Overheid en bedrijfsleven zouden meer kunnen doen om de werknemers van morgen goed voor te bereiden op een werkend bestaan of te helpen van werk naar werk. Subsidiëring van stageplekken en leerwerkplekken kan meer werkgevers hiertoe verleiden. Dit kan een impuls krijgen zodra de samenleving verder open kan. Per sector kan daarvoor een plan gemaakt worden en kunnen reeds ontwikkelde plannen worden ondersteund door voorwaarden te stellen aan de (nieuwe) steunpakketten richting bedrijven.
Extra arbeidsmarktbeleid voor kwetsbare groepen
De werkloosheid groeide het meest onder jongvolwassenen, laagopgeleiden en mensen met een niet-westerse migratieachtergrond, en/of een laag inkomen. Ook mensen met een arbeidsbeperking hebben minder kansen. Deze groepen behoren relatief vaak tot de flexibele schil. Inkomensverlies kan doorwerken op de woonsituatie en gezondheid. Stress en schulden kunnen er bovendien toe leiden dat mensen niet meer in staat zijn om de juiste keuzes te maken om uit deze situatie te raken. Het is belangrijk om de cumulatie van problemen te voorkomen. Dit benadrukt nogmaals het belang van preventie en een integrale aanpak van de problematiek over de levensdomeinen heen. Dit vraagt ook op de langere termijn om een goed werkend systeem van werk-naar-werk-begeleiding. Het is verstandig daar nu op in te zetten.
Kwaliteit van werk gaat niet alleen over de werk- en inkomenszekerheid, maar ook over het rekening houden met de verwachtingen en verplichtingen van mensen op andere terreinen (onderwijs, wonen en zorgen). De crisis grijpt niet alleen in op de werkzekerheid van mensen, maar raakt ook aan de waardering van bepaalde beroepen en veroorzaakt voor veel werkenden een toename in de werkdruk.
Sociaal domein: schade crisis kan enkel goed worden bestreden door aanpak systeemfouten. Verandering moet nu.
De coronapandemie benadrukt het belang van een goed werkend sociaal vangnet. Jaarlijks maken rond de 2 miljoen mensen gebruik van voorzieningen binnen het sociaal domein via de Wet maatschappelijke ondersteuning 2015, de Jeugdwet of de Participatiewet. Verwacht wordt dat de komende maanden en jaren er een groter beroep zal worden gedaan op ondersteuning, waaronder (bijzondere) bijstand, geestelijke gezondheidszorg en schuldhulpverlening. Niet alleen om mensen tijdelijk te ondersteunen, maar ook om te voorkomen dat problemen cumuleren en zij ook op de langere termijn niet kunnen participeren in de samenleving. Gemeenten dragen een verantwoordelijkheid om de sociale gevolgen van de coronapandemie op te vangen. Zij moeten hiervoor voldoende zijn toegerust. Enkele groepen die het meest zijn geraakt door de coronapandemie, lijken ook degenen te zijn die in het sociaal domein al langer onvoldoende ondersteuning krijgen. De coronapandemie zet het sociaal domein (ook financieel) extra onder druk. Voor de crisis verliep de ondersteuning bij de de meest kwetsbare mensen niet goed en daarom adviseert het SCP meteen over te gaan tot structurele verbeteringen. Geef daarom nu onder andere prioriteit aan de capaciteit van wijkteams om (vroeg)tijdig een hulpvraag te signaleren, zodat verergering wordt voorkomen. Â
Versterk het onderling vertrouwen en het vertrouwen tussen politiek en de samenleving: houd rekening met burgerrechten en geef verantwoordelijkheden terug aan de samenleving
De corona-aanpak heeft burgers sterk ingeperkt in hun vrijheid en burgerrechten aan banden gelegd (bijvoorbeeld in het kunnen ontvangen of bezoeken van familie). Wanneer de beperking van burgerrechten plaatsvindt zonder afdoende bewijs van effectiviteit in de bestrijding van het virus, schaadt dat het vertrouwen in de overheid ook op langere termijn. Het SCP adviseert zeer terughoudend te zijn met het eventueel opnieuw overwegen van de avondklok en bezoekbeperkingen.
Bij het versoepelen van de lockdown en het (verder) openen van de samenleving, zal de overheid daarnaast de zeggenschap en verantwoordelijkheid over het leven weer meer moeten delen met de samenleving. Dat vergt ook vertrouwen, van burgers in de overheid, maar ook in elkaar. Daarvoor is het nodig om meer helderheid te verschaffen over het delen van zeggenschap en verantwoordelijkheden op de weg uit de crisis. Bijvoorbeeld door afspraken te maken met bedrijfssectoren en instellingen in het onderwijs over eigen maatregelen als de besmettingen opnieuw de volksgezondheid schade toebrengen.