Knelpunten in de zorg voor zelfstandig wonende ouderen zijn hardnekkig
Een groeiende groep (ruim 1,2 miljoen) 75-plussers in Nederland woont zelfstandig. Onder hen zijn ouderen die kwetsbaar zijn in hun woonsituatie maar (nog) niet in een verpleeghuis willen of kunnen wonen. In veel gevallen gaat het goed. Maar een deel van deze ouderen krijgt geen, te weinig of inhoudelijk geen passende zorg op het moment dat zij dit wel nodig hebben. Een gebrek aan voldoende passende zorg en ondersteuning kan leiden tot een verergering van de problemen, een lagere kwaliteit van leven en een verhoogde kans op de inzet van acute – en vaak zwaardere – zorg. Diverse knelpunten belemmeren het ontvangen van passende zorg en ondersteuning. Zij houden verband met het stelsel maar ook met de werk- en denkwijzen van zorgorganisaties en professionals. Dat blijkt uit het verkennende SCP-onderzoek Passende zorg voor ouderen thuis: knelpunten in kaart.
Ouderen kunnen om verschillende redenen onvoldoende passende zorg krijgen. Sommige ouderen voldoen (net) niet aan de voorwaarden om zorg of ondersteuning te krijgen. Zij voldoen bijvoorbeeld nog niet aan de criteria voor de Wet langdurige zorg (Wlz), maar hebben op sociale gronden behoefte aan meer zorg en ondersteuning. Er zijn ook ouderen die moeite hebben om passend aanbod te vinden. Denk aan ouderen met problemen op meerdere domeinen (bijvoorbeeld zowel psychische als somatische problemen) of ouderen met de lichtste indicatie voor Wlz-zorg, waarvoor instellingen weinig plekken bieden. Daarnaast zijn er ouderen die niet of onvoldoende in beeld zijn bij professionele hulpverleners terwijl zij wel een zorgbehoefte hebben. Daaronder bevinden zich onder meer ouderen zonder sociaal netwerk en oudere echtparen waarbij de partners in een wankel evenwicht voor elkaar zorgen. Tot slot zijn er ouderen die wel in beeld zijn bij professionele hulpverleners maar zelf (meer) zorg en ondersteuning afhouden. Financiële redenen kunnen daarbij een rol spelen maar ook de wens om zelf regie te houden. De kans is groot dat door de coronacrisis bestaande problemen in de leefsituatie van kwetsbare thuiswonende ouderen verergerd zijn.
Het SCP inventariseerde knelpunten die passende zorg en ondersteuning van deze ouderen belemmeren. Sommige problemen zitten aan de systeemkant maar ook in de uitvoering zelf liggen knelpunten. Uit de gesprekken die het SCP voerde met zorgprofessionals en deskundigen kwamen diverse oorzaken van het achterblijven van goede zorg naar voren:
- De zorg en ondersteuning van ouderen is opgedeeld in verschillende werkterreinen. Deze scheidslijnen worden vaak ervaren als een belemmering voor passende zorg en ondersteuning. Het gaat om schotten in de wet en regelgeving, maar ook om schotten in de financiering, schotten op basis van de problematiek van de oudere (de grondslag voor zorg) en schotten in de deskundigheid en uitvoering.
- De systeemwereld met wetten, regels, procedures en afspraken wringt vaak met de dagelijkse realiteit waarin ouderen en hun naasten leven.
- Tekorten in de middelen en personeel die nodig zijn om zorg en ondersteuning te kunnen bieden aan ouderen worden genoemd als belangrijke bron van problemen bij het bieden van voldoende of passende zorg.
- Bij de uitvoering van de zorg en ondersteuning voor ouderen zijn vele instanties, organisaties en beroepsgroepen betrokken. Dat samenspel verloopt lang niet altijd vlekkeloos.
- Het ontbreken van de juiste deskundigheid en vaardigheden bij zorgprofessionals alsmede beperkingen in de ruimte die zij van hun organisatie krijgen om te handelen, kunnen belemmerend werken voor passende zorg en ondersteuning.
Ook het gedrag en handelen van ouderen en hun naasten zijn van invloed op de ontvangen zorg en ondersteuning. Bovendien hebben zij lang niet altijd alle informatie en bronnen tot hun beschikking.
Problemen komen samen
De knelpunten in de zorg voor thuiswonende kwetsbare ouderen blijken onderling sterk met elkaar samen te hangen en spelen op alle niveaus: het stelsel, de overheid, organisaties, individuele hulpverleners en ouderen zelf. Ze hebben te maken met de inrichting, uitvoering en uitwerking van het stelsel voor langdurige zorg. Door in de uitvoering beter met de schotten om te gaan en samen te zoeken naar de mogelijkheden die het huidige stelsel wél biedt, kan nog veel winst behaald worden. Eventuele oplossingen moeten vooraf goed worden doordacht, met de hulp van de organisaties en professionals die er in de praktijk mee moeten werken en door pilots uit te voeren.
Gezamenlijke verantwoordelijkheid voor verbetering
Bij het verbeteren van de zorg voor thuiswonende kwetsbare ouderen kunnen alle betrokkenen een bijdrage leveren aan (een deel van) de gezamenlijke oplossing: overheidsinstanties (wetgevend, beleidsmakend of uitvoerend; nationaal of lokaal), zorgverzekeraars, zorgkantoren, zorgaanbieders, individuele zorgverleners, de oudere zelf en hun sociale netwerk. Zij vormen allen een deel van een grotere keten en kunnen met een (nog sterkere) integrale blik doordenken wat hun aandeel zou kunnen zijn om de zorg en ondersteuning aan kwetsbare ouderen binnen het bestaande stelsel te verbeteren. Zo kunnen organisaties en individuele hulpverleners de ruimte nemen om over bestaande schotten heen te kijken en het belang van de oudere voorop stellen. Bijvoorbeeld door eerst de benodigde hulp te regelen en daarna samen de financiering, of door netwerken op te bouwen met andere organisaties en hulpverleners. De overheid, landelijk en lokaal, zou meer verantwoordelijkheid kunnen nemen door praktische oplossingen aan te reiken voor de problemen die in de dagelijkse praktijk worden ervaren. Zij kan bijvoorbeeld aangeven waar de wet- en regelgeving handelingsruimte biedt om te doen wat voor een cliënt nodig is of duidelijk aangeven wie lokaal regie en eindverantwoordelijkheid heeft voor cliënten.
Over het onderzoek
Dit verkennend onderzoek vond in 2019 plaats, voor de coronapandemie. Het omvat naast interviews met 27 sleutelpersonen van 13 organisaties een literatuuronderzoek (2015-2019). Dit onderzoek vraagt om een vervolg waarbij concrete oplossingsrichtingen in kaart worden gebracht. Het SCP verwacht dat door de coronacrisis en de effecten daarvan (de belasting van mantelzorgers en de werkdruk bij zorgverleners), de leefsituatie van kwetsbare thuiswonende ouderen verergerd is. Aan de andere kant zijn mogelijk ook nieuwe inzichten en creatieve initiatieven ontstaan die kunnen bijdragen aan het oplossen van de reeds bestaande knelpunten.