SCP: kabinet, ontwikkel een visie voor de samenleving die overeind blijft bij crisissituaties, zoals een pandemie
Bijna een jaar geleden presenteerde het kabinet de lange termijn aanpak COVID-19, met aandacht voor sociaal-maatschappelijke en economische continuïteit en vitaliteit. Onderdeel daarvan is de instelling van het Maatschappelijk Impact Team (MIT) in de zomer van 2022. Recent werkte het kabinet deze lange termijn strategie verder uit, onder andere naar aanleiding van rapporten van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid (OVV) en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) pleit ervoor dat het kabinet een visie ontwikkelt voor de samenleving die overeind blijft bij crisissituaties, zoals een pandemie.
Na de acute fase van de coronapandemie is er nu meer ruimte voor reflectie en zicht op een langere termijn aanpak. Het SCP heeft hier vanaf het begin van de coronacrisis voor gepleit. Daarbij is een veerkrachtige samenleving van belang; niet alleen voor herstel van de pandemie, maar ook ter voorbereiding op toekomstige virusbedreigingen. Het kabinet heeft bij haar aanpak voor COVID-19 en eventuele andere pandemieën aandacht voor maatschappelijke effecten op het leven van mensen en op de samenleving als geheel. Het SCP vindt dit belangrijk en wil hierbij drie punten naar voren brengen.
1) Ontwikkel een visie voor de samenleving die crisisbestendig is
Ten eerste is het belangrijk dat het kabinet, maar ook de samenleving, duidelijk voor ogen heeft in wat voor maatschappij we willen leven. En om daarbij te bepalen wat we tijdens een corona- of nieuwe pandemie zoveel mogelijk willen behouden, beschermen of compenseren op het gebied van bijvoorbeeld zorg en gezondheid, cultuur, onderwijs, economie en samenleven. Dit vraagt zowel om een politiek als een maatschappelijk debat. Belangrijk hierbij is dat ook afwijkende meningen van burgers serieus worden genomen. Vervolgens is het aan de politiek om een heldere visie voor de langere termijn te ontwikkelen; uitgewerkt in meer concrete beleidsdoelen. Een heldere visie op de kwaliteit van de samenleving die ook overeind blijft in crisissituaties, zoals bij een pandemie.
2) Heb oog voor lange termijn effecten van beleidskeuzes voor mensen en maatschappij
Ten tweede maakte de coronapandemie duidelijk dat de effecten van maatregelen verder strekken dan gezondheid alleen. Sommige effecten van de coronapandemie zijn langdurig en nog steeds voelbaar voor groepen mensen, zoals jongeren met een onderwijsachterstand of mensen met langdurige gezondheidsklachten. Deze nadelige effecten kunnen zich ook stapelen. Niet alleen door de gevolgen van de pandemie, maar ook vanwege andere maatschappelijke problemen, zoals stijgende kosten van levensonderhoud. Het is belangrijk dat hier – in een lange termijn aanpak – oog voor is, met sociale voorzieningen die op orde zijn en voorkomen dat mensen door het ijs zakken.
3) Ontwikkel een afwegingskader om belangen tegen elkaar af te wegen
Ten derde is er een zogenaamd ‘afwegingskader’ nodig om belangen van groepen mensen te kunnen wegen. Dit is geen eenvoudige opgave en het zorgt voor, soms zeer pijnlijke, dilemma’s. Hoe weeg je bijvoorbeeld het risico op onderwijsachterstanden bij jongeren tegen het verlies aan sociale contacten van alleenstaanden, of tegen het risico op besmetting en verlies van gezondheid of levensjaren? Dit afwegingskader kan ook inzicht bieden in welke waarden je kunt gebruiken om tot een keuze te komen, zoals rechtvaardigheid of solidariteit. Bovendien helpt het bij het signaleren van welke gevolgen maatschappelijk ongewenst zijn en welke gevolgen gecompenseerd zouden moeten worden en voor wie.
De kunst voor de wetenschap en adviseurs, zoals het MIT en het SCP, is om helder te maken welk type kennis, en meer concreet welke effecten en waarderingen relevant zijn voor een zo volledig mogelijk geïnformeerde besluitvorming door de politiek. Bijvoorbeeld welke groepen kwetsbaar zijn of kunnen worden. Bij een pandemie kunnen er verhoogde risico’s zijn op sterfte en langdurige lichamelijke gezondheidsklachten, maar het raakt ook andere aspecten van het leven van mensen. Zo kunnen kwetsbare ouderen zich eenzaam voelen als ze geen bezoek kunnen of durven ontvangen. Dit werkt ook door in onze samenleving, bijvoorbeeld als het gaat over sociale cohesie. Dan is inzicht nodig hoe je bijvoorbeeld gezondheid en burgerrechten weegt in relatie tot maatregelen waarbij mensen minder sociale contacten hebben om verspreiding van een ernstig virus te beperken.
Kortom
Het SCP vindt het belangrijk dat een visie op de samenleving wordt ontwikkeld die helpt om de maatschappelijke gevolgen van corona of andere pandemieën in kaart te brengen. Een helder afwegingskader biedt inzicht in de gevolgen en ondersteunt bij het wegen van belangen van groepen mensen bij het nemen van een politiek besluit over maatregelen die bij een pandemie nodig zijn.