Beleidsthema Zorg en ondersteuning

Eén op de zes volwassenen in Nederland heeft te maken met een stapeling van problemen, zo laten de onderzoeken Zicht op zorgen  en Sociale en Culturele Ontwikkelingen zien. Dit geldt voor ruim één op de tien ouders van minderjarige kinderen (Meer zicht op ouders). Zij hebben relatief weinig hulpbronnen wat het moeilijker kan maken om met hun problemen om te gaan. 

Meer participatie in de samenleving voor mensen die dit niet (helemaal) op eigen kracht kunnen was het streven toen in 2015 gestart werd met de decentralisaties van het sociaal domein naar de gemeenten. De verwachtingen van het nieuwe beleid, bijvoorbeeld over de zelfredzaamheid van mensen en een zorgzamere samenleving, blijken te hoog gespannen. Zie Sociaal domein op koers en meer recent Sociale en Culturele Ontwikkelingen. 

Gemeenteraden staan voor grote uitdagingen om ervoor te zorgen dat mensen de ondersteuning krijgen die ze nodig hebben. Gelet op de knelpunten in de zorg en ondersteuning én maatschappelijke ontwikkelingen is het cruciaal dat zij scherpe keuzes maken in de ondersteuning die zij mensen bieden en in hoe ze dat doen. Met de publicatie Uitdagingen in het sociaal domein, biedt het Sociaal en Cultureel Planbureau gemeenten handvatten om tot die keuzes te komen. Het Rijk kan hen daarbij ondersteunen.

Gemeenten bieden binnen het sociaal domein hulp vanuit de Jeugdwet, Participatiewet en de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) 2015. Het gebruik van voorzieningen binnen de Wmo en de Jeugdzorg, neemt toe, zo blijkt uit de publicatie Voorzieningen in 3D. Deze voorzieningen worden gebruikt door de kwetsbare groepen waarvoor ze bedoeld zijn, maar niet alle kwetsbare groepen zijn in beeld bij gemeenten. Het SCP ziet dat bij steeds meer huishoudens meerdere problemen zich opstapelen en zij daarom extra risico lopen. Zie ook bijvoobeeld Overall rapportage sociaal domein 2017. 

Meer zicht op ouders laat zien dat ruimé één op de tien ouders te maken heeft met een stapeling van zorgen of problemen op tenminste drie levensdomeinen. Deze ouders hebben bijvoorbeeld niet alleen zorgen over de opvoeding van hun kinderen, maar ook geldzorgen of een sociaal isolement. Het rapport onderstreept het belang van domein overstijgend werken en het versterken van hulpbronnen en pleit voor realistische verwachtingen ten aanzien van ‘zelf- en samenredzaamheid’. 

Het rapport Sociale netwerken van ouders laat zien dat veel ouders steun ontvangen vanuit hun netwerk, bijvoorbeeld van familie, vrienden of buren. Verschillende factoren kunnen belemmeren dat ouders informele hulp zoeken bij problemen. Ouders in een kwetsbare situatie kunnen minder vaak terugvallen op een steunend netwerk. Daarnaast zitten er grenzen aan de inzetbaarheid van het netwerk. 

De Participatiewet heeft als voornaamste doel zoveel mogelijk mensen aan het werk te helpen. Het onderzoek Een brede blik op bijstand laat zien dat deze focus op betaald werk te groot is en onderstreept de noodzaak om deze wet fundamenteel te herzien. De huidige Participatiewet sluit onvoldoende aan bij wat bijstandsgerechtigden nodig hebben om volwaardig mee te kunnen doen in de samenleving.  Zie ook de Eindevaluatie van de Participatiewet uit 2019.

Sommige mensen in de bijstand kunnen niet aan het werk vanwege de gezondheidsbelemmeringen die zij ervaren, terwijl zij wel aan het strenge bijstandsregime moeten voldoen. Dit is opvallend omdat de Participatiewet juist tot doel heeft dat iedereen, ook mensen met een (chronische) ziekte of beperking, een plek op de arbeidsmarkt kan krijgen. Het SCP deelt in de Kennisnotitie chronisch zieken in de bijstand enkele inzichten en oplossingsrichtingen.

Ondanks de krappe arbeidsmarkt hebben mensen met een arbeidsbeperking nog altijd een relatief kleine kans op werk.  Het aandeel werkgevers dat zich niet verantwoordelijk voelt om deze groep aan te nemen, nam zelfs licht toe. Het onderzoek Arbeidsmarkt in kaart: werkgevers laat ook zien welke maatregelen volgens werkgevers nodig zijn om mensen met een arbeidsbeperking meer kansen op de arbeidsmarkt te geven.

Het onderzoek Blijvende bron van zorg beschrijft de ontwikkelingen in de informele hulp tussen 2014 en 2019. In 2019 gaf ongeveer een derde van de 16-plussers mantelzorg, en deed cairca 10% vrijwilligerswerk. Bijna een op de tien mantelzorgers geeft aan ernstig belast te zijn door de hulp die zij geven. Meer mantelzorgers weten de weg naar ondersteuning door gemeenten te vinden, maar dat geldt niet voor ernstig belaste mantelzorgers. 

Het onderzoek Toekomstverkenning mantelzorg gaat in op toekomstige ontwikkelingen in het aantal mantelzorgers. Het rapport laat zien dat aantal potentiële mantelzorgers achter zal blijven bij het aantal zelfstandig wonende ouderen en dat mantelzorg steeds vaker door ouderen gegeven zal worden. In de krimpgebieden in Nederland zullen deze ontwikkelingen mogelijk sterker zijn dan elders. 

In deze infographic Mantelzorgers in het vizier wordt samengevat welke factoren bijdragen aan een hoge belasting van mantelzorgers en wie welke ondersteuning kunnen bieden om deze druk te verlagen. In de bijbehorende publicatie wordt hier dieper op ingegaan.

De langdurige zorg en ondersteuning is sinds 2015 anders georganiseerd dan daarvoor. Het SCP evalueerde in 2018 deze hervormingen in het rapport Veranderde zorg en ondersteuning voor mensen met een beperking. Geconcludeerd wordt dat niet alle doelen bereikt zijn. Het SCP beveelt aan om het nieuwe stelsel waar nodig te repareren en opnieuw na te denken over enkele aannamen achter het stelsel.

Een groeiende groep ouderen in Nederland woont zelfstandig maar een deel van deze ouderen krijgt geen, te weinig of inhoudelijk geen passende zorg op het moment dat zij dit wel nodig hebben. Passende zorg voor ouderen thuis beschrijft diverse knelpunten die het ontvangen van passende zorg en ondersteuning belemmeren. Zij houden verband met het stelsel maar vaak ook met de werk- en denkwijzen van zorgorganisaties en professionals. 

Door de vergrijzing zal het aantal ouderen toenemen, en daarmee de vraag naar ouderenzorg, terwijl het tekort aan personeel, specifieke deskundigheid en mantelzorgers juist afneemt. Ook zal de zorgvraag veranderen door meer diversiteit onder ouderen (zoals etniciteit) en door technologie. In de kennissynthese Zorgen voor thuiswonende ouderen beschrijft het SCP  deze ontwikkelingen en de (toekomstige) knelpunten in de ouderenzorg.

In het onderzoek Wat als zorg wegvalt wordt op een cijfermatige manier bekeken welke mogelijke alternatieven hulpbehoevenden hebben voor de zorg die zij ontvangen. Dit geeft inzicht in welke zorg en ondersteuning nodig is om zelfstandig te kunnen blijven wonen. Wanneer lichtere vormen van zorg en ondersteuning, zoals huishoudelijke hulp, wegvalt blijkt dat een aanzienlijk deel van de hulpbehoevenden aangewezen is op duurdere vormen van zorg.

In de publicatie Het leven in een verpleeghuis schetst het SCP een beeld van de ervaren kwaliteit van leven en kwaliteit van zorg in verpleeghuizen in 2019. Dit gebeurt vanuit het perspectief van de bewoners. We bekijken ook hoe deze aspecten zich hebben ontwikkeld in de periode 2015-2019. De recente investeringen in de verpleeghuizen zijn zichtbaar in lichte verbeteringen in de  kwaliteit van zorg en leven in het verpleeghuis.

Wonen met zorg is een kwalitatieve verkenning van particuliere woonzorg voor ouderen: wie maken er gebruik van, waarom, welke zorg wordt er geboden en wat zijn kansen en risico’s daarvan. Er wordt ingegaan op gevolgen voor de reguliere zorg, zoals personeelsaanbod, en op (verschillen in) de kwaliteit van zorg die ouderen ontvangen.

Het is niet altijd duidelijk dat iemand een licht verstandelijke beperking (LVB) heeft.  Het rapport Meer meedoen laat zien dat doordat zo’n beperking niet altijd herkend wordt en dat deze groep daardoor vaak tegen problemen op school of het werk aanloopt. Dit rapport gaat in op mogelijkheden deze problemen te verminderen.

Het SCP gaat in het rapport Maatwerk in meedoen vergelijkt het SCP de zelfredzaamheid, hulpbronnen en kwaliteit van leven tussen mensen met en zonder een verstandelijke beperking. In dit onderzoek wordt voor het eerst met cijfers aangetoond dat mensen met een verstandelijke beperking het inderdaad moeilijker hebben en dat hulp en ondersteuning daarbij nodig is. 

Het kwalitatief onderzoek Net als thuis beschrijft waarom sommige ouders samen met andere ouders woonvormen opzetten waarin hun kinderen met een beperking samenwonen, en tegen welke knelpunten zij oplopen. Deze ouderinitiatieven zijn een specifieke vorm van een burgerinitiatief.